Wat zijn de oorzaken van leed en geluk? Dat hebben mensen zich in de loop van de geschiedenis al heel vaak afgevraagd. Recent wetenschappelijk onderzoek* laat ons begrijpen hoe onze ervaringen worden voortgebracht door de onderliggende structuren en processen in de hersenen.
Klittenband voor gevaar
Het zenuwstelsel is 600 miljoen jaar lang geëvolueerd. Oplossingen voor overlevingsproblemen van reptielen, zoogdieren, primaten en mensen in de oudheid, zijn nu nog actief in onze hersenen. Bijvoorbeeld bij dreigend gevaar reageert het reptielenbrein instinctief: vechten of vluchten? Onze voorouders moesten om te overleven en hun genen door te geven zich vooral bewust zijn van gevaren, verliezen en conflicten. Het gevolg was dat de hersenen tijdens de evolutie een neiging ontwikkelden om uit te zien naar slecht nieuws, daarop krachtig te reageren en de ervaring snel op te slaan in de neurale structuren.
We hebben een soort klittenband ontwikkeld in onze hersenen voor gevaar om te kunnen overleven. Misschien herken je onze gewoonte dreigingen te overschatten en dat je mogelijkheden en uitwegen onderschat. Negatieve ervaringen maken de hersenen gevoeliger voor het negatieve, wat leidt tot een vicieuze cirkel van steeds meer negatieve ervaringen.
Anti-aanbaklaag voor het goede
We hebben ook positieve ervaringen. Alleen vanuit overlevingsperspectief waren die helemaal niet zo belangrijk. De meeste positieve ervaringen stromen door onze hersenen als water door een zeef. Ze zijn op het moment zelf aangenaam, maar laten weinig van waarde achter in de neurale structuur. Voor positieve ervaringen hebben we een anti-aanbaklaag ontwikkeld.
Kwetsbaar voor stress
Overleven is gelukt. We hoeven nu niet meer bang te zijn voor een tijger die ons op kan eten, dus we kunnen ontspannen. Maar die klittenband en anti-aanbaklaag hebben we nog steeds. Ga maar bij jezelf na, we kunnen wel gelukkig zijn, maar de negatieve neiging maakt ons voortdurend kwetsbaar voor stress, bezorgdheid en angst voor teleurstelling en pijn.
Bewustzijn en stuurmanskunst
Onze neiging naar het negatieve is niet onze fout. Het komt door ons design, onze programmering! Zo zijn we gebakken. Maar daar kunnen we wel iets aan doen. We kunnen bewustzijn ontwikkelen en zo onze neigingen en instincten opmerken en begrijpen. Dit geeft inzicht waarom we doen zoals we doen. Bij dreigend gevaar vechten of uitstellen. Of de keuze voor het comfort om de boel te laten zoals het is, terwijl het helemaal niet zo comfortabel is. Met dit inzicht hoef je jezelf niets te verwijten, maar kun je begrip kweken voor jezelf (en anderen). Vervolgens – en dat is van grote waarde – kun je sturen: doen wat goed is voor jou, wat belangrijk voor je is, wat je lief is.
De grap is dat onze hersenen zeer veranderlijk zijn. Iedere milliseconde leggen neuronen verbindingen. ‘Neurons that fire together, wire together.’ Als je anders leert kijken, dan verandert de bekabeling. Zo wordt het dus steeds makkelijker onze neigingen op te merken en daar vaardig mee om te gaan. Onze hersenen ondersteunen ons daarin. Dit vraagt bewustzijn én stuurmanskunst.
* Met dank aan neurowetenschapper Rick Hanson.